สองสัปดาห์ที่ผ่านมาเหมือนจะมี “จังหวะสวรรค์” ที่เข้ามาเตือนให้ผมตระหนักและตั้งใจที่จะใช้มือถือให้น้อยลงกว่าเดิม
โดยเริ่มต้นจากที่หลวงปู่ปราโมทย์ปรารภไว้เมื่อวันที่ 11 ตุลาคม ว่าถ้าเราตั้งอกตั้งใจฝึกความรู้เนื้อรู้ตัว แต่พอพักแล้วมานั่งเล่นมือถือ ที่ฝึกมาก็สูญเปล่า*
จากนั้นผมได้อ่านหลายบทความที่พูดถึงภัยของสมาร์ตโฟน ไม่ว่าจะเป็น
How Social Media Shortens Your Life by Gurwinder Bhogal (เขียนไว้เมื่อ 3 Aug 2025)
The dawn of the post-literate society by James Marriott (19 Sep 2025)
Everything is Television by Derek Thompson (10 Oct 2025)
Is social media just…boring now? by Brian Klaas (17 Oct 2025)
ซึ่งเป็นเหตุผลที่ทำให้การเล่นโซเชียลบนมือถือของผมเหลือวันละต่ำกว่า 20 นาทีมาสองสัปดาห์เต็ม หลังจากก่อนหน้านี้อยู่ที่ประมาณ 45-60 นาทีมาโดยตลอด
บทความที่ผมชอบที่สุดคือ How Social Media Shortens Your Life ของ Gurwinder Bhogal ผมจึงจะใช้เป็นแกนหลักของบทความนี้ และจะแซมเนื้อหาของนักเขียนท่านอื่นๆ เอาไว้ด้วยนะครับ
ทำไมเวลาที่เล่นมือถือจึงผ่านไปเร็วนัก
เราทุกคนล้วนเคยมีประสบการณ์ที่ตั้งใจจะเล่นมือถือนิดเดียว แต่พอรู้ตัวอีกทีเวลาก็ผ่านไปครึ่งชั่วโมงแล้ว
ปรากฏการณ์นี้มีชื่อเรียกว่า “30-minute ick factor” คือความรู้สึกไม่สบายใจหลังจากที่รู้ตัวว่าใช้มือถือไปนานกว่าที่ตั้งใจไว้
ประสบการณ์ที่เข้มข้น มักจะทำให้เวลาเดินช้าลง เช่นตอนเกิดอุบัติเหตุหรือตอนเกิดแผ่นดินไหว
จริงๆ แล้วเราไม่ค่อยได้คิดถึง “ระยะเวลา” ตอนเกิดเหตุการณ์นั้นๆ เราจะคิดถึงมันตอนที่ผ่านไปแล้ว ผ่านความทรงจำที่เราระลึกได้
บางครั้งเวลาเหมือนจะผ่านไปเร็ว แต่กลับรู้สึกยาวนานในความทรงจำ เช่นตอนที่เราไปเที่ยวสถานที่ใหม่ๆ ที่ทำให้เราตื่นตาตื่นใจจนลืมดูเวลา แต่พอหวนระลึกถึงประสบการณ์นั้นเรากลับรู้สึกว่ามันยาวนาน เพราะเราได้สร้างความทรงจำที่แข็งแรงเอาไว้มากมาย
ในทางกลับกัน ตอนรอต่อเครื่องที่สนามบิน ระหว่างที่รอช่างรู้สึกยาวนาน แต่เมื่อวันเวลาผ่านไปและมองย้อนกลับมา เรากลับรู้สึกว่ามันไม่ยาวมากนัก เพราะไม่มีอะไรให้จดจำ
ความร้ายกาจของโซเชียลมีเดียก็คือ มันทำให้เวลาสั้นลงทั้งตอนที่เราเล่นมือถือ และตอนที่เราย้อนคิดถึงมันด้วย
“A sinister thing about social media is that it speeds up your time both in the moment and in retrospect. It does this by simultaneously impairing your awareness of the present and your memory of the past.”
ลองนึกดูก็ได้ว่าเมื่อวานนี้เราเห็นโพสต์อะไรในเฟซบ้าง เราจะพบว่าเรานึกไม่ค่อยออก งานวิจัยหลายชิ้นก็ระบุว่าโซเชียลมีเดียมีผลกระทบกับความทรงจำทั้งระยะสั้นและระยะยาว
เพราะโซเชียลมีเดียมักจะคัดสรรแต่โพสต์ที่เขย่าอารมณ์ ทั้งเรื่องที่ทำให้โกรธ เรื่องที่ทำให้เศร้า เรื่องที่ทำให้ฮา พอเจอโพสต์ที่กระตุ้นความรู้สึกเข้าบ่อยๆ ใจก็เลยเกิดความ “ด้านชา” (desensitised) กับเนื้อหาเหล่านี้ และไถมือถือไปแบบ autopilot
Sean Parker หนึ่งในผู้ก่อตั้งเฟซบุ๊ค บอกว่าสิ่งที่นักพัฒนาแอปพลิเคชั่นให้ความสำคัญเป็นอันดับต้นๆ คือการดึงเวลาและความสนใจจากผู้ใช้งานให้มากที่สุด
“The thought process that went into building these applications was all about: ‘How do we consume as much of your time and conscious attention as possible?'”
ถ้าเราอยากเข้าใจว่าโซเชียลมีเดียทำงานอย่างไร เราต้องย้อนกลับไปดูการทำงานของซูเปอร์มาร์เก็ตและคาสิโน
เขาวงกตเพื่อลูกค้าคนโปรด
เคยมั้ยครับเวลาที่เราไปเดินซูเปอร์มาร์เก็ตเพราะจะซื้อของไม่กี่อย่าง แต่กลายเป็นว่าได้ของมาเต็มรถเข็น?
สิ่งนี้เรียกว่า Gruen Effect (อ่านว่า กรูเอ็น เอฟเฟ็กต์ จากชื่อของ Victor Gruen สถาปนิกชาวออสเตรีย) ซึ่งหมายถึงการที่ร้านถูกออกแบบมาให้ละลานตาละลานใจ จนลูกค้าลืมความตั้งใจแรกไปว่าเข้ามาในร้านทำไม และเริ่มซื้อของแบบไม่ยับยั้งชั่งใจ (impulse purchases)
ซูเปอร์มาร์เก็ตจึงถูกออกแบบมาให้คล้ายกับ “เขาวงกต” ทำให้เราต้องเดินผ่านชั้นสินค้าต่างๆ ที่เราไม่ได้คิดจะซื้อตั้งแต่แรก แต่พอเห็นป้ายลดราคาหรือป้ายแนะนำสินค้าเราก็เลยหยิบติดมือไปนิดๆ หน่อยๆ กว่าจะรู้ตัวอีกที ของก็เต็มตะกร้าแล้ว
Bill Friedman เคยทำงานในคาสิโนในลาสเวกัสเป็นสิบปี ก่อนจะออกมาเขียนหนังสือเรื่องการออกแบบคาสิโน โดยยืมความคิดบางอย่างของการออกแบบซูเปอร์มาร์เก็ตมาใช้ เพื่อจะสร้าง “เขาวงกต” ที่ทำให้แขกอยู่ในคาสิโนให้นานที่สุด
หนึ่งในคอนเซปต์สำคัญที่ฟรีดแมนเสนอ คือการทำให้ทางเดินในคาสิโนเกือบทั้งหมดนั้นมีความเว้าโค้ง (curvilinear) และตั้งใจให้มี “โค้งหักศอก” (right-angle turns) ให้น้อยที่สุด
เพราะทางเดินที่เว้าโค้งจะทำให้ลูกค้าเดินอย่างเพลิดเพลินเหมือนตกอยู่ในภวังค์ แต่ถ้าในคาสิโนมีจุดที่บังคับให้ต้องตัดสินใจว่าจะเลี้ยวซ้ายหรือเลี้ยวขวา (right-angle turns) ลูกค้าอาจ “กลับมามีสติ” หันไปดูนาฬิกาว่าใช้เวลาในคาสิโนไปนานแค่ไหนแล้ว จนอาจเลือกเดินออกจากคาสิโนไปเลยก็ได้
เทคนิคนี้ถูกนำมาใช้ในโซเชียลมีเดียเช่นกัน
สมัยโซเชียลมีเดียเกิดใหม่ๆ เราสามารถ scroll down ในจอคอมไปจนสุดทางได้ ไม่มีโพสต์อะไรให้อ่านต่อแล้ว
ด้านล่างสุดของเพจ ก็เหมือนกับโค้งหักศอกที่กระตุกให้เรากลับมามีสติ เลิกเล่นโซเชียลแล้วหันไปทำอย่างอื่น
แต่ช่วงปี 2007-2009 โซเชียลมีเดียได้เริ่มต้นใช้ “infinite scroll” ที่ทำให้ฟีดของโซเชียลเป็นเหมือนบ่อน้ำที่ไม่มีก้น ไถเท่าไหร่ก็ไม่หมด
ตัว infinite scroll จึงเหมือนทางเดินเว้าโค้งที่ทำให้เราเล่นโซเชียลมีเดียอย่างเพลิดเพลินจนลืมดูเวลา เหมือนคนที่ตกอยู่ในเขาวงกตไม่ต่างอะไรกับซูเปอร์มาร์เก็ตหรือคาสิโน
การจะไปติดอยู่ในเขาวงกตอย่างร้านค้าหรือบ่อนได้ เราต้องอาบน้ำแต่งตัวออกจากบ้านไปยังสถานที่แห่งนั้น
แต่สำหรับเขาวงกตแห่งโลกออนไลน์ เราพร้อมจะเข้าไปติดได้ตลอดทั้งวันเพราะอยู่ใกล้แค่เอื้อมมือ
แถมเขาวงกตนี้ไม่ใช่เป็นเพียงเขาวงกตทางกายภาพ แต่ยังเป็นเขาวงกตทางเวลาด้วย
“Our feeds are not just mazes in space, but also in time.”
เหมือนอ่านหนังสือในพายุ
สิ่งที่ตรงข้ามกับเขาวงกต คือ “เส้นทาง” (route) และเส้นทางสำหรับเวลาคือ “เรื่องราว” (story)
จากงานวิจัยหลายชิ้น คนเราจะประเมินว่าเวลาผ่านพ้นไปเท่าไหร่ได้แม่นยำกว่าเมื่อประสบการณ์ที่เกิดขึ้นนั้นมีเรื่องราว (narrative) เช่นเมื่อวานนี้ตื่นนอน อาบน้ำ แต่งตัว เดินทางไปทำงาน ฯลฯ มีเหตุการณ์ต่อกันเป็นลำดับจนร้อยเรียงออกมาเป็นเส้นเรื่องได้
เราจึงสามารถจำเนื้อหานิยายเล่มโปรดที่อ่านจบไปแล้วหลายปีได้ เพราะมันอยู่ในรูปแบบของเรื่องราวที่เราปะติดปะต่อได้ในความทรงจำ
แต่เราแทบจะไม่สามารถเล่าได้เลยว่าเมื่อวานนี้ที่เราไถฟีดโซเชียล เราอ่านหรือดูอะไรไปบ้าง เพราะเนื้อหาในโซเชียลนั้นคือสุดยอดของความสะเปะสะปะ ไม่มีลำดับ ไม่มีเส้นเรื่องใดๆ โซเชียลมีเดียจึงเป็น “เขาวงกตทางเวลา” ที่ไม่มีจุดเริ่มต้น ตรงกลาง หรือจุดจบ
การเล่นโซเชียลมีเดียเปรียบเหมือนการอ่านหนังสือท่ามกลางพายุ จากหน้า 10 ไปหน้า 218 กลับมาหน้า 129 ไปหน้า 322 ทั้งซีนและตัวละครสับสนปนเป เราจึงไม่มีทางที่จะเชื่อมโยงออกมาเป็นเรื่องราวได้เลย
หนักไปกว่านั้น เมื่อเราติดมือถือ ต้องหยิบขึ้นมาเล่นบ่อยๆ ก็ย่อมเกิด switching cost ระหว่างโลกจริงกับโลกออนไลน์ จนทำให้เราไม่สามารถใส่ใจกับชีวิตจริงได้
โซเชียลมีเดียทำให้เรา “ไถฟีด” ในโลกออนไลน์อย่างไร มันก็กำลังทำให้เรา “ไถฟีด” ในชีวิตจริงอย่างนั้นด้วยเช่นกัน
“By constantly interrupting you, social media platforms can impair your awareness and shorten your days even while you are not on them, so that you end up scrolling through the real world as shallowly as the virtual one.”
เล่นโซเชียลแล้วแก่เร็ว
คงไม่แย่มากถ้าโซเชียลมีเดียแค่กินเวลาของเราไปเฉยๆ แต่ความจริงคือมันกำลัง “กินสุขภาพ” ของเราด้วย
โซเชียลมีเดียทำให้นาฬิการ่างกายรวน จนงานวิจัยหลายชิ้นชี้ว่านี่อาจเป็นเหตุผลที่ทำไมเด็กสมัยนี้ – โดยเฉพาะเด็กผู้หญิง – ถึงเริ่มเป็นสาวเร็วกว่าแต่ก่อน
นอกจากจะเร่งการเข้าสู่วัยรุ่นแล้ว อาการติดจอยังเหมือนจะเร่ง “ความแก่” ด้วย จากการศึกษาผู้ใหญ่กว่า 7,000 คน พบว่าคนที่ใช้เวลาอยู่กับหน้าจอนานๆ มีสัญญาณของความแก่เร็วกว่า ทั้งในแง่มวลกล้ามเนื้อและความยาวของเทโลเมียร์ (ตัวบ่งบอกอายุของเซลล์)
พูดง่ายๆ คือ โซเชียลมีเดียไม่ได้แค่ทำให้เวลาชีวิตเราน้อยลง แต่มันยังอาจทำให้คุณภาพชีวิตของเราแย่ลง และยังทำให้เราแก่เร็วขึ้นอีกด้วย
เลิกเล่นโซเชียลแล้วก็ติดแชตบอตได้อยู่ดี
พอรู้โทษของโซเชียลแล้ว เราอาจพยายามลดละเลิกการเข้าแพลตฟอร์มเหล่านี้ แต่ปัญหาก็คือ พอคนเลิกเล่นโซเชียล เราก็ไปเสียเวลาในแอปอื่นแทน
อย่างเช่น “แชตบอต” ที่ทำตัวเหมือนกับเขาวงกตเช่นกัน เพราะบางทีมันก็ตอบวกไปวนมา ชอบชื่นชมและยืนยันความคิด (ที่อาจจะผิด) ของเรา แถมยังชวนคุยต่อเรื่อยๆ แบบไม่รู้จบ
ดังนั้นปัญหาจริงๆ จึงไม่ใช่แค่โซเชียลหรือแชตบอต — แต่คือ “เขาวงกต” ในโปรดักท์ต่างๆ ที่พาเราดำเนินตนไปอย่างไร้สติ
นอกจากเรื่องการเสียสุขภาพและการเสียเวลาแล้ว ก่อนจะไปถึงทางแก้ ผมอยากชวนคุยภาพใหญ่ของการที่มนุษยชาติเสพติดมือถือ นั่นคือเรากำลังสูญเสียอารยธรรมสำคัญ
นั่นคืออารยธรรมของการอ่านหนังสือ
การปฏิวัติที่ไม่เสียเลือดเนื้อ
นับตั้งแต่กลางศตวรรษที่ 18 เป็นต้นมา สิ่งหนึ่งที่เปลี่ยนโลกไปตลอดกาล คือคนธรรมดาจำนวนมหาศาลเริ่มอ่านหนังสือ
ก่อนหน้านั้น ตั้งแต่ยุคเครื่องพิมพ์เพิ่งถือกำเนิด การอ่านยังเป็นเรื่องของชนชั้นสูงเท่านั้น คนทั่วไปแทบไม่มีโอกาสได้แตะหนังสือเลย
แต่พอเข้าสู่ยุค 1700’s ระบบการศึกษาขยายตัวขึ้น หนังสือราคาถูกพิมพ์ออกมามากมาย การอ่านจึงเริ่มแพร่ขยายลงมาถึงชนชั้นกลางและคนชั้นล่าง
โลกของ “ตัวหนังสือ” เป็นโลกที่มีระเบียบ เป็นเหตุเป็นผล ความรู้ถูกจัดหมวดหมู่ ถูกอธิบาย เชื่อมโยง และวางไว้ในที่ที่ควรจะเป็น หนังสือไม่ได้แค่เล่าเรื่อง แต่ “สร้างเหตุผล” เสนอแนวคิด ตั้งคำถาม และค่อยๆ พัฒนาไอเดีย
นักคิดชื่อ Eric Havelock เคยบอกว่า การรู้หนังสือในยุคกรีกโบราณคือจุดเริ่มต้นของ “ปรัชญา” เพราะเมื่อมนุษยชาติเริ่มบันทึกความคิดลงบนกระดาษได้ เราก็มีโอกาสกลับมาทบทวน แก้ไข และต่อยอดความคิดเหล่านั้น
Elizabeth Eisenstein ได้เขียนไว้ในหนังสือ The Printing Revolution in Early Modern Europe ว่า การอ่านออกเขียนได้ คือชนวนที่นำไปสู่ยุคฟื้นฟูศิลปวิทยา (Renaissance), การปฏิรูปศาสนา (Reformation) และการปฏิวัติวิทยาศาสตร์ (Scientific Revolution) และนักประวัติศาสตร์หลายคนยังบอกว่ามันส่งผลถึงยุคแห่งเหตุผล (Enlightenment), สิทธิมนุษยชน และการปฏิวัติอุตสาหกรรมด้วย
ถ้ามองย้อนกลับไปจะเห็นว่า ผู้นำ นักประดิษฐ์ นักวิทยาศาสตร์ และศิลปินผู้สร้างอารยธรรมของเรามีสิ่งหนึ่งร่วมกัน นั่นคือพวกเขาอ่านหนังสือกันจริงจัง โธมัส เอดิสัน ชาร์ลส์ ดาร์วิน อัลเบิร์ต ไอน์สไตน์ ล้วนเป็นนักอ่าน และแม้แต่อีลอน มัสก์ก็ยังเติบโตมากับหนังสือ
เอกลักษณ์ของหนังสือ
นักทฤษฎีชื่อ Walter Ong เคยพูดไว้ว่า “การเขียนทำให้ความคิดเย็นลงและมีเหตุผลมากขึ้น”
ถ้าเราพูดต่อหน้าคน หรือทำคลิปวิดีโอ เราสามารถใช้วิธีอื่นมาช่วยโน้มน้าวได้ เช่น ตะโกน บีบน้ำตา ทำเสียงออดอ้อน ใส่ดนตรี หรือใส่ภาพสะเทือนใจ ทั้งหมดนี้คือการสื่อสารด้วยอารมณ์ ไม่ใช่ด้วยเหตุผล และมนุษย์เราก็มีแนวโน้มจะเชื่อสิ่งที่กระทบใจมากกว่าสิ่งที่ใช้เหตุผล
แต่หนังสือไม่สามารถตะโกนใส่เราได้ ร้องไห้ก็ไม่เป็น นักเขียนจึงไม่สามารถใช้ลูกเล่นทางอารมณ์แบบยูทูบเบอร์หรือติ๊กต็อกเกอร์ได้
นักเขียนต้องประกอบคำพูดขึ้นทีละประโยค สร้างเหตุผลทีละชั้น แม้จะเป็นเรื่องยากเย็นแต่ก็ทำให้หนังสือเป็นสื่อที่ผูกพันกับตรรกะและเหตุผลมากที่สุดในบรรดาการสื่อสารของมนุษย์ทั้งหมด
สมบัติล้ำค่าที่กำลังหลุดมือเราไป
Neil Postman ได้เขียนไว้ในหนังสือ Amusing Ourselves to Death ว่า
“What Orwell feared were those who would ban books. What Huxley feared was that there would be no reason to ban a book because there would be no one who wanted to read one.”
George Orwell คือผู้เขียนหนังสือ 1984
Aldous Huxley คือผู้เขียน Brave New World
ดูเหมือนว่า Huxley จะทำนายถูกกว่า Orwell เพราะเดี๋ยวนี้คนอ่านหนังสือน้อยลงอย่างน่าใจหาย
ในอเมริกา ภายในเวลาเพียง 20 ปี คนที่อ่านหนังสือเพื่อการพักผ่อนหย่อนใจลดลงไปถึง 40% ส่วนในอังกฤษก็มีผู้ใหญ่ถึง 1 ใน 3 ที่ยอมรับว่าเลิกอ่านหนังสือไปแล้ว
ในรายงานของ OECD เมื่อปลายปี 2024 ความสามารถในการอ่านและเขียน (literacy levels) ของคนในประเทศที่พัฒนาแล้วนั้นกำลังดิ่งหัวลง ถ้านักสังคมศาสตร์มาเห็นกราฟแล้วไม่รู้บริบท อาจจะนึกว่ามีสงครามหรือการล่มสลายของระบบการศึกษาในประเทศเหล่านั้น
แต่สาเหตุที่แท้จริง คือการมาถึงของสมาร์ตโฟนครับ
ตั้งแต่ที่คนทั่วโลกเริ่มหันมาใช้สมาร์ตโฟนในช่วงปี 2010-2015 คะแนน PISA ที่ใช้ประเมินสมรรถนะของนักเรียนในระดับสากลก็ดิ่งลงแบบน่าตกใจ (ลองเสิร์ชคำว่า global pisa score in decline ดู)
ส่วนไอคิวของคนทั่วโลกที่เพิ่มขึ้นมาตลอดหลายชั่วอายุคนจนมีชื่อเรียกว่า Flynn effect ก็กำลังลดลงเช่นกัน
แต่ก่อนเทคโนโลยีอย่างภาพยนตร์หรือทีวีมันนั้นล้วนดึงความสนใจเราได้แค่ชั่วคราว แค่ให้เราดูสักพักแล้วก็จบไป แต่สมาร์ตโฟนกลับเรียกร้องเวลาจากเราตลอดทั้งวันและตลอดทั้งชีวิต
สมัยนี้ คนทั่วไปใช้เวลาอยู่กับหน้าจอเฉลี่ยวันละ 7 ชั่วโมง ส่วน Gen Z ใช้จอถึง 9 ชั่วโมงต่อวัน บทความหนึ่งใน The Times ยังระบุว่าเด็กยุคนี้จะใช้ช่วงเวลาที่ลืมตาไปกับการไถหน้าจอรวมกันกว่า 25 ปี
เมื่อใช้เวลาอ่านข้อความสั้นๆ หรือดูวีดีโอบนหน้าจอเยอะๆ ความสามารถที่เราสูญเสียไปคือการอ่านหนังสือ
ตลอดหลายร้อยปีที่ผ่านมา เหล่าปัญญาชนเชื่อกันว่า “วรรณกรรมและการเรียนรู้” คือสิ่งที่มีคุณค่าที่สุดอย่างหนึ่งในชีวิตมนุษย์ ที่วรรณกรรมคลาสสิกถึงยังถูกสืบทอดมาจนถึงทุกวันนี้ก็เพราะมันได้รวบรวม “สิ่งที่ดีที่สุดที่มนุษย์เคยคิดและได้พูดเอาไว้” (the best that has been thought and said.)
นิยายและบทกวีชั้นยอดช่วยเปิดมุมมองของเรา ให้เราได้เข้าไปอยู่ในความคิดและความรู้สึกของคนอื่น พาเราเดินทางไปยังยุคสมัยที่เราเกิดไม่ทัน หรือไปยังสถานที่ที่เราไม่เคยไป
ส่วนหนังสือ non-fiction ไม่ว่าจะเป็นวิทยาศาสตร์ ประวัติศาสตร์ ปรัชญา หรือบันทึกการเดินทาง ก็ช่วยให้เราเข้าใจโลกอันซับซ้อนใบนี้มากขึ้น
แต่สมาร์ตโฟนกำลังค่อยๆ แย่งสิ่งมีค่าพวกนี้ไปจากเรา
จะเกิดอะไรขึ้น หากมนุษย์ส่วนใหญ่เลิกอ่านหนังสือ และเสพแต่คลิปวิดีโอมากขึ้นไปทุกที?
เมื่อสมองกลายเป็นส่วนเกิน
ญาติห่างๆ ของเผ่าพันธุ์มนุษย์ คือสิ่งมีชีวิตในทะเลที่ชื่อว่า “ซีสคเวิร์ต” (sea squirts)
ตอนเด็กๆ พวกมันจะหน้าตาคล้ายลูกอ๊อด คอยว่ายน้ำไปมาอย่างขยันขันแข็ง สำรวจโลกใต้ทะเลอย่างอิสระ
แต่พอโตขึ้น ชีวิตที่เคยผาดโผนของมันก็ค่อยๆ เลือนหายไป ซีสเควิร์ตจะหาหินสักก้อนเพื่อเกาะอยู่ตรงนั้น และไม่ย้ายไปไหนอีกเลยตลอดชีวิต ร่างกายของมันค่อยๆ กลายเป็นถุงนิ่มๆ ที่ไม่ทำอะไรนอกจากรอจับเหยื่อที่ลอยผ่านมากินไปวันๆ
วิถีชีวิตแบบนี้ไม่ต้องใช้สมองเท่าไหร่ สมองเลยกลายเป็นของสิ้นเปลืองพลังงาน มันก็เลย “กินสมอง” บางส่วนของตัวเองไปด้วย
ดูเป็นตลกร้ายที่สอดคล้องชีวิตของเราหลายคนในโลกโซเชียล ที่นอนนิ่งๆ ไถจอทั้งวัน จนสมองของเราจะกลายเป็นส่วนเกินเมื่อไหร่ก็ไม่รู้
เมื่อโซเชียลมีเดียไม่โซเชียลอีกต่อไป
สมัยก่อนโซเชียลมีเดียถูกสร้างมาเพื่อเชื่อมโยงคนเข้าหากัน
ตอนปี 2004 เหตุผลหลักที่คนสมัคร TheFacebook (ชื่อเดิมของ Facebook) ก็เพราะอยากรู้ว่ากำลังจะมีปาร์ตี้ที่ไหน หรือมีกิจกรรมอะไรในมหาวิทยาลัย มันช่วยให้คนได้ออกไปเจอกันในชีวิตจริง
แต่ทุกวันนี้มันกลับกลายเป็นแพลตฟอร์มที่สร้างความโดดเดี่ยว เพราะระบบถูกออกแบบให้เรานั่งไถจอคนเดียวไปเรื่อยๆ
ในโลกแห่งความจริง ถ้าเราเป็นคนพูดจาแย่ๆ คนรอบข้างจะตีตัวออกห่าง แต่โลกโซเชียลกลับให้รางวัลคนแบบนี้ ยิ่งพูดจาแรงๆ ยิ่งได้ยอดไลก์ ยิ่งได้คนติดตาม
ตอนแรกเราสมัครแพลตฟอร์มเหล่านี้เพื่อจะได้ keep in touch กับเพื่อน ครอบครัว และคนรู้จัก แต่ตอนนี้เรากลับเห็นโพสต์จากคนดังมากกว่าเพื่อน และแม้กระทั่งเจ้าของบริษัทเอง ก็กำลังบอกว่าตัวเองไม่ได้เป็นโซเชียลเน็ตเวิร์กอีกต่อไป!
เมื่อเดือนสิงหาคม Meta ซึ่งเป็นบริษัทแม่ของ Facebook และ Instagram ได้ให้การกับศาลและหน่วยงาน FTC (Federal Trade Commission) ว่าตัวเองไม่ได้ผูกขาดตลาด social media เพราะว่า
“ทุกวันนี้ users ของเราดูโพสต์จาก “เพื่อนจริงๆ” บน Instagram แค่ 7% ส่วนบน Facebook ก็ราว ๆ 17% เท่านั้น เวลาที่เหลือเกือบทั้งหมดคือการดูวิดีโอ โดยเฉพาะวิดีโอสั้นๆ ที่ไม่ได้มาจากเพื่อนหรือคนที่ users ติดตาม แต่เป็นคลิปที่ระบบเอไอของ Meta แนะนำขึ้นมา เพื่อให้เราสามารถแข่งขันกับ TikTok ได้”
พูดง่ายๆ ก็คือทุกวันนี้ “โซเชียลมีเดีย” แทบจะไม่เหลือความเป็น “โซเชียล” อีกแล้ว มันกลายเป็นแค่ “ทีวี” ที่มีเนื้อหาไม่จำกัดและเปิดสถานี 24×7 เท่านั้น
เราจะใช้โชคดีของเราไปกับอะไร
เมื่อ 13,000 ล้านปีที่แล้ว จู่ๆ จักรวาลที่ไม่น่าจะเกิดขึ้นได้เลยก็เกิดขึ้นมาอย่างไม่มีเหตุผล
สิ่งมีชีวิตเกิดขึ้นเป็นครั้งแรกบนโลกของเราเมื่อราว 3,800 ล้านปีก่อน นับแต่นั้นสิ่งมีชีวิตเซลล์เดียวก็เกิดขึ้นและดับไปนับไม่ถ้วน ค่อยๆ วิวัฒนาการกลายเป็นสิ่งมีชีวิตที่ซับซ้อน จากซีสเควิร์ท มาถึงไดโนเสาร์ มาถึงลิงชิมแปนซี และสุดท้ายก็กลายเป็นพวกเราเหล่า Homo Sapiens – สิ่งมีชีวิตที่มีสติรู้ตัว คิดได้ซับซ้อน เข้าใจโลก รู้จักความสุข ความรัก และความหมายของการมีชีวิตในแบบที่สิ่งมีชีวิตอื่นไม่มีวันเข้าถึงได้
ในหมู่มวลมนุษย์นี้เอง ยังมีคนอีกนับจำนวนไม่ถ้วนที่ไม่เคยมีโอกาสถือกำเนิดขึ้นมาเลย เพราะคนที่ได้เกิดมาเป็นเพียงสเปิร์มตัวที่ว่ายเร็วที่สุดเท่านั้น
จากความเป็นไปได้นับอเนกอนันต์นี้ เราคือไม่กี่คนที่มีโอกาสได้เกิดมาและได้มีชีวิตอยู่จริงๆ
เราจึงเป็นเหล่าผู้โชคดี แม้จะมีเวลาแค่ราว 30,000 วันบนโลกนี้เท่านั้นก็เถอะ
คำถามก็คือ จากสามหมื่นวันที่เราโชคดีได้รับมา เราใช้เวลาไปเท่าไหร่กับการนั่งดูเรื่องราวไร้แก่นสารบนโลกออนไลน์?
ปลดแอกจากมือถือ
จากประสบการณ์ 2 สัปดาห์ที่ผ่านมา และจากบทความที่กล่าวไปข้างต้น ผมมีคำแนะนำ 4 ข้อ
- เข้าใจภัยของมือถือและโซเชียล
- ทำให้การเล่นมือถือเป็นเรื่องยาก
- หาอะไรทำแทนการเล่นมือถือ
- ระลึกให้ได้ว่าเรามีเวลาไม่มาก
หนึ่ง เข้าใจภัยของมือถือและโซเชียล
เคยได้ยินใช่มั้ยครับว่าเงินเป็นทาสที่ดี แต่เป็นเจ้านายที่แย่
สมาร์ตโฟนก็เป็นอย่างนั้นเช่นกัน มันเป็นทาสที่ดีมาก แต่เป็นเจ้านายที่แย่มาก
หลายคนตกเป็นทาสของมันมานาน ตอนนี้ถึงเวลาประกาศอิสรภาพให้ตัวเองแล้ว
เพราะหากเราเข้าใจอย่างแท้จริง ว่าเป้าหมายหลักของแพลตฟอร์มและโซเชียลมีเดียไม่ใช่การเสริมสร้างความสัมพันธ์ที่ดี ไม่ใช่แม้แต่การสร้างความบันเทิง แต่คือการ “สร้างเขาวงกต” เพื่อให้เราเข้าไปติดอยู่ในนั้นให้นานที่สุด เพื่อจะได้สร้างรายได้ให้มากที่สุด
เปรียบเหมือนเซลล์ในเรื่องดราก้อนบอล ที่สูบชีวิตคนไปหมดเมืองเพื่อเพิ่มพลังชีวิตให้ตัวเอง
สอง ทำให้การเล่นมือถือเป็นเรื่องยาก
โลกแห่งความจริงนั้นเต็มไปด้วยข้อจำกัด โลกออนไลน์และโซเชียลมีเดียทำให้เราติดใจ เพราะมันมอบความรู้สึกไม่จำกัดให้เราผ่าน infinite scroll และแชตบอตที่ถามได้ทุกเรื่อง
ถ้าเราเข้าไปสู่โลกของมัน เราสู้ไม่ไหวแน่นอน ดังนั้นลองใช้เทคนิคเหล่านี้ดู
- วางมือถือไว้ไกลมือ โดยเฉพาะช่วงหัวค่ำและวันหยุด วางไว้คนละชั้นในบ้านเลยยิ่งดี แต่เปิดเสียงให้ดังพอที่เราวิ่งไปรับสายได้ (จะว่าไป เดี๋ยวนี้คนก็ไม่ค่อยโทรหากันแล้ว)
- ตั้งเวลาว่าจะเล่นแอปแต่ละตัวไม่เกินกี่นาที ถ้าเป็นบน Android ให้เข้า Digital Wellbeing ก็จะดูได้ว่าเราใช้แอปแต่ละตัวในแต่ละวันนานแค่ไหน
- ล็อกเอาท์พวกแอปโซเชียลมีเดียต่างๆ เวลาที่คลิกเข้ามาแล้วเจอหน้าล็อกอินก็จะเหมือนกับที่เราเจอ “โค้งหักศอก” ให้เราคิดดีๆ ว่าเราอยากเข้าเขาวงกตตอนนี้จริงหรือ
- ตั้งใจเอาไว้ว่า ถ้าจะหยิบมือถือขึ้นมาใช้ ควรจะมีเป้าหมายบางอย่างเสมอ เช่นจะหาข้อมูล หรือจะตอบแชทใครบางคน อย่าหยิบขึ้นมาเพียงเพราะความเคยชินและต้องการแค่จะไถหน้าจอฆ่าเวลา ไม่อย่างนั้นเราจะไม่ต่างอะไรกับซีสเควิร์ตที่กินสมองของตัวเอง
สาม หาอะไรทำแทนการเล่นมือถือ
ในหนังสือ The Power of Habit ของ Charles Duhigg บอกว่า habit loop ของเรามีสามส่วนด้วยกัน คือ Trigger -> Routine -> Reward
Trigger ของการเล่นมือถือ คือมีเวลาว่าง รู้สึกเบื่อ หรืออยากหาอะไรทำฆ่าเวลา
ถ้าเราตัด Routine ของการเล่นมือถือออกไป แต่ Trigger เดิมยังไม่หายไปไหน เราจำเป็นต้องหา Routine อย่างอื่นมาใส่แทน ไม่อย่างนั้นเราจะกลับไปติดมือถืออีกครั้ง
หนึ่งในรูทีนที่ดี คือเบื่อหรือมีเวลาว่างเมื่อไหร่ก็หยิบหนังสือขึ้นมาอ่าน
อย่างที่กล่าวไปว่า การอ่านหนังสือคืออารยธรรมอันล้ำค่าของมนุษย์ มันคือการส่งต่อภูมิปัญญาจากรุ่นสู่รุ่นมาหลายร้อยหลายพันปี และเรากำลังสูญเสียมันไปเพราะการมาถึงของสมาร์ตโฟนและเอไอที่ทำให้เราสมาร์ตน้อยลงไปทุกที
ช่วงนี้ผมอ่านหนังสือได้มากขึ้นพอสมควร เทคนิคที่ผมเริ่มใช้ก็คือ ครั้งแรกของวันที่เปิดหนังสือขึ้นมาอ่าน ผมจะใช้ดินสอเขียนลงใกล้ๆ เลขหน้าว่าวันนี้จะอ่านถึงหน้าไหน เช่นถ้าวันนี้ผมตั้งใจจะอ่าน 10 และผมอยู่ที่หน้า 101 ผมก็จะเขียน 110 กำกับตรงเลขหน้านั้น และถ้าเป็นวันหยุด ผมตั้งใจจะอ่าน 20 หน้า ก็จะเขียนเลข 120 กำกับไว้ตรงหน้า 101 การประกาศเจตนาเล็กๆ นี้เป็นแรงผลักชั้นดีให้หยิบหนังสือขึ้นมาแทนการหยิบโทรศัพท์มือถือ
แต่ถ้าใครไม่ชอบอ่านหนังสือ จะทำอย่างอื่นก็ได้ที่สอดคล้องกับจริตและเป้าหมาย บางคนอาจจะยืดเส้นยืดสาย ทำ breathwork ขบคิดเรื่องบางเรื่อง โทรหาคนในครอบครัว สังเกตสิ่งรอบตัว คุยกับคนนั้นคนนี้ ออกไปเดินเล่นให้ผ่อนคลาย หรือกลับมาอยู่กับลมหายใจและความรู้เนื้อรู้ตัว
แต่ละข้อที่กล่าวมาอาจจะไม่ได้ดูสนุกมากนัก แต่ขอให้มองว่ามันคือการฝึกฝนในการทานกระแสนิสัยเดิม
และเชื่อเถอะว่าที่เราชอบไถมือถือ จริงๆ แล้วเราก็ไม่ได้สนุกกับมันหรอก เล่นเสร็จแล้วทุกข์กว่าเดิมด้วยซ้ำ แต่เราทำไปเพราะเราเคยชินกับการเข้าไปอยู่ในเขาวงกตต่างหาก
เพราะถ้าเราใช้เวลาว่างไปกับการเล่นมือถือ เราจะไม่เคยมีเวลาได้พักจริงๆ เลย เมื่อไหร่ที่เรามีเวลาว่าง การอยู่ห่างจากหน้าจอต่างหากที่จะช่วยให้เราได้ชาร์จแบตกายและใจ
สี่ ระลึกให้ได้ว่าเรามีเวลาไม่มาก
หลวงปู่ปราโมทย์บอกว่า มือถือคือศัตรูอันร้ายกาจของการภาวนา* และผมมองว่ามันยังสามารถเป็นศัตรูอันร้ายกาจในมิติอื่นๆ ด้วย ทั้งการมีสุขภาพที่ดี ความสัมพันธ์ที่แน่นแฟ้น และการบรรลุความมุ่งหมายที่เรียกร้องให้เราออกมาเผชิญโลกแห่งความจริง
มนุษย์เกิดมาเพื่อมีประสบการณ์ เพื่อรู้สึกถึงการมีชีวิตชีวา ภายใต้ข้อจำกัดของสี่พันสัปดาห์หรือสามหมื่นวัน
ในชั่วโมงสุดท้ายของวันที่สามหมื่น ในคืนที่เรานอนหายใจรวยริน คงไม่มีใครอุทานว่า “เสียดายจัง เราน่าจะเล่นมือถือให้มากกว่านี้สักหน่อย”
ก่อนจากกันไป ขอฝากหนึ่งประโยคเอาไว้ที่อาจช่วยให้เราระลึกได้เนืองๆ ว่าเรามีเวลาจำกัดขนาดไหน:
“ถ้าอักขระแต่ละตัวมีความยาวเท่ากับหนึ่งปี อายุเฉลี่ยของคนเราก็คงยาวไม่เกินประโยคนี้”
“If years were letters, the average human lifespan would not be longer than this sentence.”
– Gurwinder Bhogal
ขอเป็นกำลังใจให้ทุกคนในการเริ่มต้นชีวิตใหม่ ด้วยการใช้มือถือให้น้อยลงครับ
ป.ล. เป็นเรื่องย้อนแย้งที่ผมตีพิมพ์บทความชวนให้ลดการเล่นโซเชียลมีเดียผ่านช่องทางโซเชียลมีเดีย ผมจึงขอแปะลิงค์ช่องทางอื่นๆ ในการติดตามบล็อกไว้ตรงนี้นะครับ https://linktr.ee/anontawong
* จิตหลงแล้วรู้ :: หลวงปู่ปราโมทย์ ปาโมชฺโช 11 ต.ค. 2568 นาทีที่ 24:22
Anontawong's Musings 